ئایا میرات دابه‌ش ده‌كرێت پێش مردنی خاوه‌ن میرات

پارێزه‌ر / محمد حسن مامە

له‌ راستیدا اصل ئه‌وه‌یه‌ میرات و ته‌ریكه‌ دوای مردنی خاوه‌ن میراته‌كه‌ دابه‌ش بكرێت ، به‌ڵام هه‌ندی جار له‌سه‌ر بنه‌مای به‌خشینی دیاری و وصیه‌ت و پێدانی كه‌ل و په‌ل و عه‌قار و مه‌نقول ده‌بێت پێش مردنی خاوه‌ن میرات ئه‌م دابه‌ش كاریه‌ ده‌كات به‌ڵام ئه‌وه‌ش ده‌بێ بزانین هیبه‌ جێگه‌ی میرات ناگرێته‌وه‌ چونكه‌ كاتێك ده‌لێن به‌شی میرات واته‌ كه‌سه‌كه‌ به‌ش له‌ جیاتی میرات وه‌ربگرێت نه‌ك له‌ جیاتی هیبه‌ و ئه‌مانه‌ت و فرۆشتن و یان هه‌ر شتێكی دیكه‌ به‌پێی ئه‌و به‌دواداچونه‌ی به‌نده‌ كردویه‌تی بۆ یاساكانی وڵاتان هیچ یاسایه‌كی وام به‌رچاو نه‌كه‌وتوه‌ كه‌ له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ ده‌قی له‌سه‌ر هه‌بوو بێت ته‌نها ره‌ئی فوقهای ئیسلامی له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌تانه‌ هه‌بووه‌ به‌ڵام له‌ قه‌زائی میسر چه‌ند بابه‌ته‌ێك له‌م شێوه‌یه‌ هه‌بووه‌ له‌ هه‌ریمی كوردستان له‌ قانونی باری كه‌سێتی له‌ ساڵی 2015 ده‌قێكی له‌م شێوه‌یه‌ هاته‌ ناو یاسای باری كه‌سێتیه‌وه‌ و جیاواز له‌ قانونی وڵاتان بۆیه‌ بڕوای موشه‌ریعی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت خاوه‌ن میرات له‌ سه‌رده‌می ژیانی خۆیدا هه‌ستابێت به‌ به‌ش كردنی ماڵ و موڵكه‌كه‌ی خۆی به‌بێ هیچ قه‌یدێك .
بنه‌ما له‌سه‌ر قانونی احوالی شخصی عێراقی ته‌عدیلی ساڵی 2015ی هه‌رێمی كوردستان ماده‌ی (74)ی فه‌قه‌ر (3) ده‌لێت : ( “خاوه‌ن میرات له‌ سه‌رده‌می ژیانی خۆیدا بۆی هه‌یه‌ ماڵه‌كه‌ی خۆی به‌سه‌ر میرات گره‌كانی نێر و مێدا دابه‌ش بكات” به‌ یه‌كسانی یاخود ئه‌مه‌ راپسپێرێت به‌ مه‌ره‌جێك له‌ سێ یه‌كی میراته‌كه‌ زیاتر نه‌بێت و به‌ ره‌زامه‌ندی ئه‌وانی تر بێت ئه‌گه‌ر له‌ سێ یه‌ك زیاتر بوو .
بۆیه‌ لێره‌دا به‌ صه‌ریحی هاتوه‌ نه‌صێكی موتڵه‌قه‌ و موشه‌ریع نوسیویه‌تی خاوه‌ن میرات بۆی هه‌یه‌ نه‌ی نوسیوه‌ مردوه‌كه‌ هه‌ر كه‌سێك ئه‌گه‌ر خاوه‌نی میرات بێت ، ئینجا نوسراوه‌ له‌ سه‌رده‌می ژیانی خۆیدا نه‌ك دوای مردن ئینجا هاتوه‌ و نوسراوه‌ كه‌ بۆی هه‌یه‌ دابه‌شی بكات به‌سه‌ر سه‌رجه‌میاندا ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ خاوه‌ن میرات بۆی هه‌یه‌ له‌ ژیانی خۆیدا ماڵ و موڵكه‌كه‌ی دابه‌ش بكات .
ئه‌و ده‌قه‌ی ماده‌ی 74 استسنایه‌ له‌ قاعیده‌ اصله‌كه‌ ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وه‌ ده‌دات به‌ خاوه‌ن میرات كه‌ دابه‌شی میراته‌كه‌ی بكات به‌ موتڵه‌قی به‌بێ ئه‌وه‌ی ڕێگه‌یه‌كی بۆ دیاری بكات ، واته‌ به‌ هه‌موو ڕێگه‌یه‌ك ده‌توانێ دابه‌شی بكات ، چونكه‌ خاوه‌ن میرات ئه‌گه‌ر ئه‌م ده‌قه‌شی له‌به‌ر ده‌ست نه‌بوایه‌ ده‌ی توانی خۆی به‌ ویستی خۆی ماڵ و مڵكه‌كه‌ی دابه‌ش بكات به‌سه‌ر سه‌رجه‌م میراتگره‌كانیدا و ئه‌گه‌ر مه‌نقوڵی هه‌بوو بیفرۆشێت و پاره‌كه‌ی دابه‌ش بكات ئه‌گه‌ر عه‌قاریشی هه‌بوو به‌ فرۆشتن ده‌توانێت پاره‌كه‌ی دابه‌ش بكات كه‌واته‌ موشه‌ریع ئه‌م رێگه‌ی زانیوه‌ بۆیه‌ ئه‌و ده‌قه‌ی داناوه‌ كه‌ خاوه‌ن میرات بتوانێت به‌ هه‌موو شێوه‌یه‌ك ئه‌و دابه‌ش كردنه‌ بكات .
هه‌روه‌ها لێره‌دا حه‌صر نه‌كراوه‌ بابه‌ته‌كه‌ به‌ هیبه‌ بێت یان به‌ فرشتن و یان به‌ شێوه‌ی ته‌سجیل كراو بێت له‌ تایبه‌تمه‌ند یان دیاری نه‌كراوه‌ عه‌قار بێت یان مه‌نقول واته‌ به‌ شێوه‌یه‌كی موتڵه‌ق هاتوه‌ بۆیه‌ قاعیده‌یه‌ك هه‌یه‌ كه‌ ده‌ڵێت موتڵه‌ت هه‌ر موتڵه‌قه‌و به‌ موتڵه‌قیش ده‌مێنێته‌وه‌ . ( المطلق یجری علی اطلاقه )
سێ بۆچوون هه‌یه‌ له‌م باره‌یه‌وه‌ :
بۆچونی یه‌كه‌م : پیان وایه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ هه‌ڵه‌یه‌و نه‌ده‌بوو په‌رله‌مان ئه‌مه‌ی بكردایه‌ چونكه‌ میرات له‌ دوای مردن دابه‌ش ده‌كرێت .
بۆچونی دووه‌م : پێیان وایه‌ كه‌ زۆر نه‌صێكی باشه‌و ده‌بوو زوتر بكرایه‌و بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی ده‌یانه‌وێت له‌ ته‌مه‌نی گه‌نجی خۆیان پێ بگه‌یه‌نن و كێشه‌ی كۆمه‌ڵاتی له‌ داهاتوودا دروست نه‌بێت وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ ئێستا بووه‌ به‌ دیارده‌ له‌سه‌ر میراتی برا برا ده‌كوژێت .
بۆچونی سێیه‌م : پێیان وایه‌ ئه‌م نه‌صه‌ قابیلی اجتیهاده‌ و له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نمونه‌ی له‌م شێوه‌یه‌ نه‌بووه‌ له‌ قه‌زائی عێراقیدا هه‌رچه‌نده‌ له‌ قه‌زائی میسری نمونه‌ی له‌م شێوه‌یه‌ هه‌بوو له‌ عورفی كورده‌واریدا هه‌بووه‌ كه‌ كوڕێكی ماڵه‌كه‌ ژیانی هاوسه‌ری پێك هێناوه‌ كۆمه‌ڵێك شت و مه‌ك و پاره‌یان پێداوه‌ پیان وتوه‌ ئیتر تۆ جیابویته‌وه‌ برۆ به‌ لای ژیانی خۆته‌وه‌ ئه‌م نمونه‌ی جیابونه‌وه‌یه‌ له‌و دابه‌ش كاریه‌وه‌ هاتوه‌ كه‌ خاوه‌ن میرات پێش مردنی خۆی بڕیاری لێ ده‌دات بۆی له‌ مسته‌قبه‌لدا كێشه‌ی كۆمه‌ڵاتی له‌سه‌ر میرات دورست نه‌بێت و خێزانه‌كه‌ی په‌رته‌وازه‌ ببێت ئه‌مه‌ له‌ خۆشه‌ویستیه‌تی بۆ خێزانه‌كه‌ی .

مه‌رجه‌كانی دابه‌ش كردنی میرات پێش مردن ؟

1. بونی خاوه‌ن میرات و میرات بۆ به‌جێ ماو كامل اهلیه‌ بن .
2. بوونی محلی میرات عقار یان منقول .
3. مه‌حه‌له‌كه‌ مه‌شروع بێت .
4. خاوه‌ن میرات له‌ نه‌خۆشیدا نه‌بووبێت له‌ مردنه‌وه‌ نزیك بوو بێت .
5. مه‌حه‌له‌كه‌ دیار بێت و معلوم بێت ته‌قدیر بكرێت روون و ئاشكرا بێت .
6. به‌ ره‌زامه‌ندی لایه‌نه‌كان بێت ئه‌و به‌ش كردنه‌ .
7. ته‌سلیم كردن روویدا بێت .
8. سه‌نه‌د و شاهید هه‌بێت .
   له‌رووی شه‌ریعیه‌وه‌ هیچ حه‌رام نیه‌ و نه‌ حه‌ڵاڵێك حه‌رام كراوه‌ و نه‌ حه‌رامێك حه‌ڵاڵ كراوه‌ به‌ڵكو شتێكی ئاساییه‌و باوكه‌كه‌ موڵكی خۆیه‌یه‌تی به‌ ویستی خۆی ئه‌م كاره‌ی كردوه‌ و بۆ مه‌به‌ستێكی شه‌رعی بووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ماڵ و منداڵه‌كه‌ی له‌سه‌ر ده‌می ژیانی خۆیدا سود له‌ وه‌ره‌سه‌كه‌ ببینن و هه‌روه‌ها دوای مردنیشی نه‌بێت به‌ كێشه‌ له‌سه‌ری هه‌روه‌ها بۆچونی هه‌ر چوار مه‌زهه‌به‌كه‌ی ئیسلام ئیمامه‌كان حه‌نه‌فی و شافعی و مالیكی و احمدی ابن تیمه‌ی و ابنوقدامه‌یه‌ ده‌ڵێن حه‌رامه‌ جیاوازی بكرێت له‌ نیوان منداڵه‌كاندا به‌ڵام ئه‌گه‌ر هۆیه‌كی شه‌رعی هه‌بێت ئاساییه‌ بكرێت وه‌ك سود بینین له‌ وه‌ره‌سه‌ر پێش مردنی باوك كه‌ ئه‌مه‌ش بۆخۆی رێگه‌یه‌كی شەرعی و هۆیه‌كی جوانه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ ناچێته‌ چوار چێوه‌ی مامه‌ڵه‌ كردن به‌ ته‌ریكه‌وه‌ به‌ڵكو یاسا رێگه‌ی داوا و شه‌یئه‌كه‌ معلومه‌ و هه‌موو لایه‌نه‌كانیش ره‌زامه‌ندن ته‌سلیم كردنیشی تیدایه‌ هه‌روه‌ها حه‌دیس هه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌بێت میرات دابه‌ش نه‌كرێت تا دوای مردن نه‌بێت به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێش مردن بكرێت ده‌بێت دابه‌ش كردنه‌كه‌ی هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ بیت كه‌ خوا ده‌یه‌وێت وه‌ك میرات دابه‌ش بكرێت وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ دینی ئیسلامدا هاتوه‌ واته‌ ئاسایه‌ پێش مردن بكرێت به‌ دادپه‌روه‌ری .

هه‌روه‌ها د. لوقمان عارف پرۆفیسۆر له‌ زانكۆی سه‌ڵاحه‌دین مامۆستای به‌شی یاسا و پسپۆر له‌بواری یاسای باری كه‌سێتی و شه‌ریعه‌ی ئیسلامیدا له‌ كتێبی ( شیكردنه‌وه‌ی یاسای باری كه‌سێتی ) لاپه‌ره‌ 204 چاپی پێنجه‌می نوسیویه‌تی و ده‌ڵێت : زۆربه‌ی زانایان له‌سه‌ر ئه‌و بۆچوونه‌ن ئه‌گه‌ر كه‌سێك ویستی ماڵه‌كه‌ی دابه‌ش بكات یان هه‌ندێكی به‌سه‌ر میراتگره‌كانی پێویسته‌ دابه‌ش كردنه‌كه‌ وه‌ك دابه‌شی شه‌رعی بێت كه‌ دوای مردنی میراتلێگیراو دابه‌شده‌كرا هۆكار ئه‌م زوو دابه‌ش كردنه‌ تا زووتر سودی لێوه‌رگرن نه‌وه‌ك چاوه‌ڕوانی مردنی بن تا میراته‌كه‌ دابه‌ش بكرێت چونكه‌ دادوه‌رترین دابه‌ش ئه‌و دابه‌شیه‌ كه‌ خوای په‌روه‌ردگار دابه‌شی كردوه‌ دوای مردنی كه‌سێك به‌ هه‌مان شێوه‌ ئه‌گه‌ر پێش مردن دابه‌ش كرا .

هه‌ر بۆیه‌ به‌بڕوای من ئه‌م بابه‌ته‌ هیچ ناكۆك نیه‌ له‌گه‌ڵ مصادره‌كانی قانونی عێراقی كه‌ عورف و مبادئی شه‌ریعه‌ی ئیسلامی كه‌ هه‌ردوو كیان سه‌رچاوه‌ی ره‌سمی قانونی عیراقین بۆیه‌ ئاسایه‌ دابه‌ش كردنی میرات پێش مردنی خاوه‌ن میرات بكرێت له‌سه‌ر خواستی خۆی بێت چونكه‌ هه‌موو عه‌قار و مه‌نقوله‌كان ئی خودی خاوه‌ن میراته‌ بۆیه‌ حه‌قی ته‌سه‌روف كردنی هه‌یه‌ پێوه‌ی چۆن ئه‌توانێت بیان فرۆشێت ئه‌شتوانێت بیبه‌خشێت و دابه‌شیان بكات .

هه‌ربۆیه‌ مادام قانونه‌كه‌ باسی ئه‌وه‌ی كردوه‌ كه‌ میرات ده‌توانێت دابه‌ش بكرێت پێش مردن كه‌واته‌ ده‌تواندرێت واریسه‌كان ده‌ربچن له‌ میرات یان ته‌نازولی لێ بكه‌ن بۆ كه‌سێكی تر له‌ واریسه‌كان و هه‌مو جۆره‌ سوڵحێكی شه‌رعی تێیدا رێگه‌ پێدراوه‌ واته‌ ( صولح و تخاروج و تنازول ) تێیدا رێگه‌ پێدراوه‌ .

بۆیه‌ هه‌رچه‌نده‌ له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ پێشینه‌ی قه‌زائیمان نیه‌ وه‌ك قه‌راراتی قه‌زائی یان ره‌ئی مه‌حكه‌مه‌ی ته‌مییز نیه‌ له‌سه‌ر ئه‌م بابته‌ به‌ڵام به‌ گشتی ده‌بێت ره‌ئی محكه‌مه‌ له‌م بابه‌ته‌دا به‌لایه‌نی استحقاقدا بڕوات سه‌یری مه‌وزعه‌كه‌ بكات ئه‌گه‌ر زانی به‌ڵێ دروسته‌ و وایه‌ و رێكه‌وتن هه‌یه‌ له‌م باره‌یه‌وه‌ په‌شیمان بوونه‌وه‌ هه‌یه‌ له‌دوایدا ئه‌وه‌ كاری پێ بكات بۆ ئه‌وه‌ی فیڵ و غوبن په‌یدا نه‌بێت كه‌سێك پێش مردنی باوكی به‌ش وه‌ربگرێت دواتر په‌شیمان ببێته‌وه‌ یان ته‌ماح بیگرێت چونكه‌ ئه‌گه‌ر ته‌ماح بیگرێت ئه‌وا له‌ كاتی ئیفلاسی باوكیدا به‌هه‌مان شێوه‌ له‌ دوای مردنی باوكی به‌شه‌كانی خۆی ناگێڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی فێل دروست نه‌بێت ده‌بێت مه‌حكه‌مه‌ به‌ صه‌حیحی دابنێت .

بۆیه‌ ئه‌م ده‌قه‌ی ماده‌ی (74) زۆر صه‌ریحه‌ و زۆر ئاشكراو روونه‌ جێگه‌ی اجتیهاد نیه‌ تیایدا بۆیه‌ پێویسته‌ مه‌حكه‌مه‌ به‌ ئاشكراو روونی له‌و باره‌یه‌وه‌ كاری له‌سه‌ر بكات بڕیار بدات به‌ پێی ناوه‌رۆكه‌ی چونكه‌ ده‌قه‌كه‌ دوو به‌شه‌ به‌شێكی ( ده‌سه‌ڵاتی راسته‌وخۆ ده‌دات به‌ خاوه‌ن میرات كه‌ میراته‌كه‌ی دابه‌ش بكات به‌شه‌كه‌ی تری ده‌لێت یاخود به‌ رێگه‌ی وصیه‌ت دابه‌ش كردنه‌كه‌ بكات كه‌ له‌ 1/3 زیاتر نه‌بێت ئه‌و وصیه‌ته‌ ئه‌گه‌ر زیاتر بوو لێی كه‌م ده‌كرێته‌وه‌ تا حه‌دی 1/3ی وصیه‌ته‌كه‌ .

بۆیه‌ به‌شێك له‌ پارێزه‌ران ره‌ئیان وایه‌ كه‌ ( ئه‌م بابه‌ته‌ پێچه‌وانه‌ی ماده‌ی 129ف2 قانونی مه‌ده‌نی عیراقیه‌ وه‌یه‌ كه‌ ده‌لێت نابێت ته‌عامول به‌ ته‌ریكه‌ی موسته‌قبه‌لیه‌وه‌ بكرێت ) له‌ راستیدا ئه‌م نه‌صه‌ بۆ كه‌سێكه‌ كه‌ ده‌زانێت له‌ موسته‌قبه‌ل میراتی بۆ به‌جێ ده‌مێنێت به‌بێ ره‌زامه‌ندی خاوه‌ن میرات ته‌عامولی پێوه‌ ده‌كات ) نه‌ك بۆ خاوه‌ن میرات خۆی رازیه‌و قانون ئه‌و حه‌قه‌ی پێداوه‌ .

بۆیه‌ هه‌ر یه‌كێك له‌ لایه‌نه‌كان ته‌عن بده‌ن له‌م بابه‌ته‌ رازی نه‌بن كه‌ پێیان وابێت عه‌قده‌كه‌ باتڵه‌ ده‌بێت ئیعاده‌ی حال بكرێت بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ پێش به‌ستی عقده‌كه‌ ، ئه‌گه‌ر پێشیان وایه‌ صحیحه‌ ئه‌وا عقده‌كه‌ دروسته‌و هیچ كێشه‌كی نیه‌ و كۆتایی به‌ ده‌عواكانیان بهێنن ، ئه‌گه‌ر لایه‌نێكیان رزای نه‌بوو به‌و بابه‌ته‌ و دوای ئه‌وه‌ی سه‌لمێندرا كه‌ به‌شی وه‌رگرتوه‌ پێویسته‌ ره‌دی ده‌عواكه‌ی بدرێته‌وه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی ( الساقط لا یعود ) .

دادوه‌ری به‌ڕێز حسـێن محێـدێن ته‌‌همـاس دادوه‌ری دادگای كار له‌ سلێمانی له‌ وتاری له‌نێـوان واقـیـع و ده‌قـدا…بۆچونی وایه‌ و نوسیویه‌تی له‌ باره‌ی(ئیـجتیـهاد)كردن له‌ده‌قدا، ئه‌مه‌یان هۆكاره‌ هه‌ره‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌یه‌.. جاری وا هه‌یه‌ ده‌قه‌كه‌ زۆر ڕوون وئاشكرایه‌ هیچ (ئیـجتیـهاد) كردنێك هه‌ڵناگرێ كه‌چی (ئیـجتیـهاد) له‌و ده‌قه‌دا ئه‌كرێ به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌و مه‌به‌سته‌ی ده‌قه‌كه‌ی بۆی دانراوه‌ پیاده‌ ئه‌كرێ، ئه‌مه‌ش له‌م دواییانه‌دا هه‌ندێ به‌زه‌قی ئه‌بینرا به‌تایبه‌تی له‌جێبه‌جێ كردنی دوا یاسای هه‌موار كردنه‌وه‌ی یاسای باری كه‌سێتی ژماره‌ ١٥ ی ساڵی ٢٠٠٨ كه‌ هه‌ندێك جه‌ده‌لی لێ كه‌وته‌وه‌.

له‌ حاڵه‌تی نیزاعدا :

به‌ڕوای به‌شێك له‌ پارێزه‌رانی راوێژكار و به‌ ئه‌زموون ده‌ڵێن: پێویسته‌ ده‌ق و واقع بگونجێنین به‌ یه‌كه‌وه‌ بۆ دروست كردنی داد په‌روه‌ری و نه‌هێشتنی فیڵ و غوبن له‌و بابه‌تانه‌ی كه‌ حاكم خۆی وه‌ك علمی شه‌خصی خۆی ده‌زانێت كه‌ ئه‌مه‌ی به‌رده‌ستی فێڵه‌و كراوه‌ به‌ڵام ته‌فسیری بۆ ده‌قه‌كه‌ نیه‌ و یان ده‌قی له‌به‌ر ده‌ستدا نیه‌ پێویسته‌ محكه‌مه‌ كار به‌ نه‌زه‌ریه‌ی استحقاق و عه‌داله‌ت بكه‌ن نه‌ك حوكم بدات له‌ به‌رژه‌وه‌ندی كه‌سی فێڵاوی دواتر محكه‌مه‌ ده‌بێت به‌ مه‌هزه‌له‌ی فیڵبازه‌كان بۆ ده‌ربازبوونیان له‌ حه‌قه‌كانی له‌ ئه‌ستۆیاندایه‌ .

بۆیه‌ بنه‌ما له‌سه‌ر قانونی احوالی شخصی عێراقی ته‌عدیلی ساڵی 2015ی هه‌رێمی كوردستان ماده‌ی (92) ده‌لێت: كار به‌ هیچ ده‌قێكی یاسایی یا بڕیارێك ناكرێت ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌ ناكۆك بێت واته‌ كار به‌ ماده‌كانی (129 و 130ی قانونی مه‌ده‌نی ساڵی 1951 ناكرێت چونكه‌ ده‌قی ماده‌ی (74) ف /3 نه‌صێكی نوێیه‌ و ساڵی 2015 هه‌مووار كراوه‌ قانونی احوال شه‌خصی له‌ هه‌رێمی كوردستان .

له‌ داهاتوودا ئه‌م بابه‌ته‌ درێژه‌ی پێ ده‌بێت و ده‌كێت به‌ تۆێژینه‌ی زانستی .